Veertig gestolen minuten

Vannacht gaat de klok weer van zomer- naar wintertijd. Elke keer gaat het uurtje voor- of achteruit gepaard met verwarde discussies. Hebben we nu een uurtje extra of juist niet? U kent het wel. Maar ook jaarlijks wordt door de deskundigen gesteggeld over de vraag of dit nu goed is voor ons bioritme of dat het allemaal niet zoveel uitmaakt.

Mijn ome Jan Jabben uit Drenthe, die zijn leven lang glastuinder in het Westland was, maakte er altijd ook nog een politiek-historische kwestie van. Twee keer per jaar herinnerde hij de familie bij het ingaan van de zomer- of de wintertijd aan veertig door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog gestolen minuten. Zijn fiets was nog daar aan toe, daar kon je een nieuwe voor kopen. Maar die veertig minuten waren voorgoed verloren gegaan.

Tot 16 mei 1940 kende Nederland de Amsterdamse tijd, die voorliep op de West-Europese tijd, maar achter op de Midden-Europese. Dat was best lastig, want nu, op zaterdagavond om negen uur, was het in Londen tien over half negenen in Keulen en Berlijn tien over half tien. Nog geen week na de Duitse bezetting voerden de Duitsers per decreet op 16 mei 1940 de zomertijd in. Al voor de oorlog was het vooruit zetten van de klok in het Staatsblad voor 19 mei aangekondigd, maar dat moment werd door de Duitsers haastig drie dagen vervroegd. In Duitsland was de zomertijd namelijk al op 1 april ingegaan.

Daarnaast eisten de Duitsers Nederland ook onmiddellijk af te stappen van de Amsterdamse tijd en over te stappen op de Midden-Europese. De klokken gingen dus op 16 mei 1940 een uur en veertig minuten vooruit, zoals ook in De Telegraaf werd aangekondigd. Vreemd genoeg werd de klok pas in november 1942 een uur teruggezet, waardoor Nederland de eerste tweeënhalve oorlogsjaren in zomertijd leefde.

In feite was het dus de tijd, waarmee de nazi’s de Gleichschaltung in het bezette Nederland begonnen. Later pasten de Duitsers de kranten, de politieke partijen, de cultuur en het hele maatschappelijke leven in Nederland aan hun nationaalsocialistische norm aan. Na de Tweede Wereldoorlog heeft Nederland dertig jaar niet meegedaan aan de zomertijd, maar de veertig minuten zijn voor altijd verloren gegaan. Mijn ome Jan heeft dat nooit kunnen verkroppen. 

Erik de Graaf

Rottumeroog, 16 oktober 2016

Wie kan zeggen op het onbewoonde eiland Rottumeroog een boek te hebben gesigneerd? Ik, sinds gisteren. We vertrokken zondagochtend om kwart voor tien vanuit de haven van Lauwersoog naar het magische eiland boven de provincie Groningen. Expeditie Rottumeroog, onder leiding van Staatsbosbeheer. Met medewerking van de Stichting Vrienden van Rottumeroog en Rottumerplaat. Voor de Vrienden mocht ik mee als cultuurhistorisch gids van dienst.

Dik drie uur voeren we op de Boschwad door meanderende geulen naar Rottumeroog. Onderweg vertelde ik over Marten Toonder senior, die in 1890 als jongen van tien van Warffum naar Rottumeroog verkaste om als eierzoeker voor de voogd te werken. Uit armoe, want zijn grootmoeder kon hem thuis niet meer de verzorging bieden die een opgroeiende jongen nodig had. En op het eiland was altijd genoeg eten voor de arbeiders van de voogd. Marten bleef tot begin 1899 op Rottumeroog. Van eierzoeker werd hij schaapsjongen, koeienhoeder en manusje van alles. Toen hij vijftien was werd hij schippersknecht op de Vijf Gebroeders, de zeilboot van de voogd.

Op Rottumeroog was geen school om te leren lezen, schrijven en rekenen, waardoor hij op zijn twintigste nog vrijwel analfabeet was. Maar Rottumeroog was voor Toonder wel een leerschool, die hem de richting van zijn verdere leven aangaf. Werken kon hij, zeilen ook. Hij wilde de wereldzeeën bevaren, wist hij als hij in de verte grote zeilschepen voorbij zag varen. Na zijn militaire dienst monsterde hij in 1899 als matroos aan op de grote vaart. In mijn biografie van Toonder senior beschreef ik hoe hij opklom van analfabeet tot belezen man en vader van twee schrijvers, en van eierzoeker op Rottumeroog tot kapitein op de grote vaart. Gisteren vertelde ik het verhaal in het kort op de boot naar zijn eiland, waar sinds 2013 officieel het Marten Toonder seniorpad ligt. Een zandpad, dat de afgelopen jaren al meters versmald is en naar verwachting binnen afzienbare tijd door de kracht van de natuur zal verdwijnen.  

Vlakbij het eiland wachtten we op laag water, zodat we de laatste honderden meters over het drooggevallen Wad het laatste stuk naar het eiland konden lopen. Over het Toonder seniorpad naar de Kaap, het baken voor de zeevaart uit 1883. Daarna trokken we met vijfentwintig mensen urenlang over het eiland. Over het strand naar het oosten en over de kwelder terug. Vlak voor zonsondergang scheepten weer in. Na een uur wachten op hoog water konden we terug richting Lauwersoog. En daar signeerde ik verkochte boeken. “Rottumeroog, 16-10-2016”.

Erik de Graaf

Een ramp op het Wad op 11 oktober 1886

Het is vandaag redelijk rustig weer. Matige wind en af en toe zon, hoewel de lucht nu dichttrekt en regen dreigt. Honderddertig jaar geleden zag het er heel anders uit. Het had flink gestormd in de nacht van zondag 10 op maandag 11 oktober 1886. In de loop van de maandag zou zich op de Waddenzee tussen Noordpolderzijl en Rottumeroog een ramp voltrekken, die aan vijf Warffumers het leven kostte.

Op de ochtend na de storm meldden zich zes arbeiders uit Warffum in de haven van Noordpolderzijl voor de overtocht naar het Waddeneiland Rottumeroog. Vijf vaders in de leeftijd van dertig tot tweeënvijftig en de zeventienjarige zoon van de oudste. Ze konden voor een half jaar aan het werk voor de voogd van Rottumeroog, die het eiland in opdracht van Rijkswaterstaat beheerde. Het werk was een uitkomst voor de zes. In de wintermaanden viel er weinig voor hen te verdienen op het Groninger vasteland. Allemaal hadden al vaker voor de voogd gewerkt. Altijd voor langere tijd, maandenlang. Met eens in de veertien dagen een weekend verlof voor de getrouwde mannen. De anderen mochten minder vaak naar huis.

De storm in de nacht was afgenomen, maar de wind woei nog altijd met een fikse kracht acht. De sluiswachter van Noordpolderzijl raadde de zes af om te vertrekken, maar zij hoorden de plicht roepen. Werk was inkomen, zij het een schamel inkomen. Geen werk was armoede. Bovendien waren ze al zo vaak de Waddenzee overgestoken. Ze namen de kleine sloep, omdat het water door de harde noordooster wind snel wegviel. De ervaren zeevaarders boomden de haven uit, maar buitengaats werd het een woeste tocht. De wind sloeg hard in de zeilen, in een hagelbui hingen de mannen op een rij te loevert over dolboord om tegenwicht te geven en de lijzijde boven water te houden. 

Plotseling schreeuwde iemand dat zijn pet was afgewaaid. In alle verwarring zagen ze niet dat het sprietzeil naar hun kant vloog. De zes raakten te water. Alleen de jongste kon op de omgeslagen zeilboot klimmen. Jan Bos, Gerard van der Ploeg, Jan Kluin en Chris de Haan verdwenen snel onder water. Een uur lang hield Harm Postema zijn vader Fredrieks aan zijn hand boven water, tot ze elkaar verkleumd en verkrampt los moesten laten. Harm werd gered door een bakenzetter, die de ramp van flinke afstand had zien gebeuren.

De volgende dag vertelde Harm aan zijn moeder en zijn zevenjarige neefje Marten Toonder wat er gebeurd was op het Wad. De ramp was een omslagpunt in het leven van de kleine Marten, die veel later de vader van de striptekenaar werd. Marten bleef in armoede achter met zijn grootmoeder. Van schoolgaan kwam weinig meer. Als het even kon moest hij werken bij boeren in de omgeving. Op zijn tiende vertrok ook Marten naar Rottumeroog om te werken. Hij bleef er negen jaar, tot 1899. Met als gevolg dat hij op zijn twintigste nog zo goed als analfabeet was, want een school was er niet op het eiland.

Die schade haalde Toonder later met veel talent, geluk en doorzettingsvermogen in. Hij leerde alsnog lezen en schrijven, haalde een diploma op de zeevaartschool in Delfzijl en klom op van matroos tot kapitein op de grote vaart. Zijn lange leven lang vertelde hij over die ramp op 11 oktober 1886 en regelmatig keerde hij terug naar de haven van Noordpolderzijl. Rond 1937 schilderde de kunstenaar Eterman de sloep op de woeste Waddenzee op aanwijzingen van Marten Toonder senior. Niet zelden tekende zijn zoon Marten Toonder sloepen op woelige baren, geïnspireerd door de verhalen van zijn vader.

Erik de Graaf

PS: het leven van de kapitein heb ik beschreven in de biografie Marten Toonder senior. Van eierzoeker tot zeekapitein (Groningen 2015).