Goli Otok: de hel van het "naakte eiland

Over Goli Otok, het Joegoslavische gevangeniseiland in de Adriatische Zee, is verrekte weinig bekend. Dat bleek steeds als ik mensen ernaar vroeg, maar werd ook bevestigd door voormalige gevangenen en de documentairemakers, die filmden om de hel van het “naakte eiland”, zoals Goli Otok betekent, aan de vergetelheid te ontfutselen.

We werden over het eiland rondgeleid door Mladen, de kapitein die ons ook naar het gevangeniseiland had gevaren. James en Ivan, twee projectontwikkelaars (de één uit Chicago, de andere uit Zagreb) liepen mee, dagdromend van de goudmijn, die een gevangenismuseum in combinatie met toeristische attracties zou kunnen vormen.

Een rendabel project zou nog wel wat investeringen vergen, zag ik al zonder enig verstand van zaken. Op onze stevige wandeling over het bloedhete eiland (“ik zal jullie een klein beetje laten voelen van wat die gevangenen voelden”, zei Mladen) zagen we dat van veel gebouwen slechts een puinhoopwas overgebleven. Vooral in de fabrieken (hout, metaal en tegels van de rotsen van Goli Otok) was het een grote ravage. Bergen sloophout en veel stukgeslagen asbest. In Nederland zou je zo’n plek alleen in witte pakken kunnen bezoeken.

Door de rondleiding vormden we ons een beeld van het gruwelijke dagelijkse leven van een politieke gevangene onder Tito. Ze kwamen aan in het bezoekersgebouw, waar ze later (als ze zich tenminste goed gedroegen) eens in de maand bezoek mochten ontvangen. Daarna werden ze medisch onderzocht en verbleven ze een poosje in quarantaine. Vervolgens moest er gewerkt worden, en wel keihard. Stenen kloppen uit de rotsen, ze verwerken tot tegels in de tegelfabriek. Of ze werden ingezet in de meubel- of metaalproductie. Wonen deden de gevangenen in een met prikkeldraad omheinde nederzetting in een baai. Er waren daar slaapzalen, maar ook een kantine, een bakkerij en wat recreatiegebouwen. Voor degenen, die zich niet aan de voorgeschreven orde konden onderwerpen was er buiten die baai een “gevangenis binnen de gevangenis”. Aan sommige overgebleven celdeuren hadden de voormalige gevangenen (zie bijdrage van gisteren) eerder op de dag kruisjes en kettingen gehangen.

Terug op de boot naar het eiland Rab vroeg James me of ik me kon voorstellen dat West-Europese toeristen geïnteresseerd zouden zijn in een gevangenismuseum op Goli Otok. “Zeker”, antwoordde ik, “maar dan wel zonder het toeristische circus eromheen”. Een indrukwekkende plek als Goli Otok moet je in zijn waarde laten, vind ik. Een museum of herinneringscentrum zou op Goli Otok goed op zijn plaats zijn. Alleen vind ik wel dat de Kroatische staat dan haar verantwoordelijkheid moet nemen om dit stuk recente geschiedenis op een nette manier te thematiseren. Misschien kan dat in de EU-onderhandelingen worden ingebracht. Of mijn projectontwikkelaar het daar mee eens was weet ik niet zo net.

Erik de Graaf
Orebic, 13 juli 2009