Josephus Jitta keurt Indonesiëweigeraars

Theo Toebosch schreef Uitverkoren zondebokken over de Nederlands-joodse familie Josephus Jitta. Op een of andere manier was ik altijd gefascineerd door de naam Josephus Jitta. Jaren geleden kwam ik hem tegen in het archief van de linkse advocaat en PSP-senator Hein van Wijk (1907-1981). Van Wijk was advocaat geweest van jonge mannen, die tussen 1946 en 1949 weigerden zich als soldaat naar de koloniale oorlog in Nederlands-Indië te laten verschepen.

Een tegenspeler van Hein van Wijk was prof. mr. A.C. Josephus Jitta (1887-1958), in die tijd voorzitter van de Commissie van Advies inzake Gewetensbezwaren tegen de Krijgsdienst. Die commissie moest toetsen of gewetensbezwaarden religieus en pacifistisch genoeg waren om als principieel dienstweigeraar erkend te worden.

In augustus en september 1947 reisde de professor naar Nederlands-Indië om een onderzoek in te stellen naar weigerachtige dienstplichtigen, die ondanks hun beroep op de dienstweigerwet in Indië waren terechtgekomen of pas daar een beroep op die wet hadden gedaan. In zijn rapportage, NIET VOOR PUBLICATIE BESTEMD, aan de minister van Oorlog schreef Josephus Jitta dat bij de troepen in Indië slechts 24 principiële dienstweigeraars bekend waren. Negentien overigen hadden bij aankomst in Indië blijkbaar gewoon zonder morren dienst genomen.

Die 24 dienstweigeraars waren door de Krijgsraad in Batavia wegens “desertie in tijd van oorlog” tot een milde celstraf van drie á vier maanden veroordeeld. Op voorwaarde dat ze na hun boetedoening hun militaire dienst in Indië zouden hervatten. Veertien van hen hadden na hun straf aan die voorwaarde voldaan. Met een aantal van hen sprak Jitta uitgebreid.

Opvallend is dat zij lijken te zijn veranderd van dienstweigeraars in toegewijde militairen. In zijn rapport bagatelliseert Josephus Jitta de bezwaren van de weigeraars. Ze waren niet principieel, vond hij, maar veroorzaakt door angst voor het vreemde buitenland of door heimwee naar ouders of verloofde. In hun angst hadden sommigen ze zich in Nederland laten voorlichten over de mogelijkheden om onder de dienstplicht uit te komen. Josephus Jitta adviseert de minister “een strafvervolging wegens opruiing tot desertie” tegen de Groningse advocaat S.K. de Waard in te stellen. De Waard zou enkele militairen hebben aangemoedigd onder te duiken, “waardoor van de hele zaak waarschijnlijk niets meer terecht zou komen”.

Van 43 weigeraars in Indië, in Nederland waren er véél meer, konden er naar de mening van Josephus Jitta uiteindelijk maar twee erkend worden. De doopsgezinde S. de Boer en een Zevendedagsadventist, J. Vennik. Van twee andere weigeraars, Bouke Planting en H.J. van der Woerd, waren de bezwaren volgens Josephus Jitta overwegend van politieke aard en daarom niet als gewetensbezwaren te erkennen.

Josephus Jitta besloot zijn rapportage met een persoonlijke opmerking: “Dat 80.000 Hollandse jongens uit alle steden en dorpen, van iedere stand en geloof, Indië leren kennen en waarderen en hun indrukken schrijven naar huis, is van niet te schatten betekenis”. Inmiddels wordt toch wel iets anders tegen die episode aangekeken.

Erik de Graaf