Eisler op de vlucht

Antifascist, avant-gardist, muziekwetenschapper, communist, componist en ga maar door. Hanns Eisler (1898-1962) schreef naast talloze strijdbare liederen en het Oost-Duitse volkslied ook muziek voor theaterstukken van Bertolt Brecht (hierboven rechts met Eisler) en voor films van Joris Ivens, Fritz Lang en Charlie Chaplin. Eisler was veelzijdig. Consequent en eigenwijs van vroeg tot laat. Gevierd en verguisd, en dat vaak door dezelfde mensen. Zijn levensloop vertelt een even boeiend als gruwelijk stuk geschiedenis van de twintigste eeuw. De Eerste Wereldoorlog, de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland, de Tweede Wereldoorlog, de pijnlijkste momenten van de Koude Oorlog en de opbouw van het communisme in de DDR. Vaak was Eisler onderweg in zijn leven, meestal op de vlucht. “Eisler on the go”. Alsof hij altijd op het verkeerde moment op de verkeerde plek was.

Na 1933 kon de joodse communist zich maar beter niet meer in Duitsland vertonen. Na omzwervingen door Europa verbleef Eisler vanaf 1938 in de Verenigde Staten, waar hij muziek maakte voor Brecht en voor Lang en Chaplin in Hollywood. Hij schreef er een boek over filmmuziek met Theodor Adorno. Wat moest je anders in ballingschap? Na 1945 begon in Amerika een fanatieke veldtocht tegen het communistische gevaar. Als belangrijke zondebok werd Gerhart Eisler gezien. Hanns’ broer zou een spion van de Sovjetunie in de VS zijn. Volgens hun zus Ruth Fischer, die in 1936 wegens trotskisme in Moskou bij verstek ter dood was veroordeeld, was haar broer zelfs een atoomspion. In een proces tegen Gerhart trad Ruth op als getuige van de aanklager, terwijl Hanns voor de verdediging van zijn broer sprak. Chaplin kon zich niet voorstellen dat Shakespeare tegen dit soort drama op kon.

In mei 1947 begonnen de verhoren van Hanns Eisler door de onderzoekscommissie naar “un-American activities”. Commissielid Richard Nixon noemde de kwestie Eisler “misschien wel de belangrijkste die door de commissie was behandeld”. Chief-investigator Stripling noemde Eisler de “Karl Marx van de muziek”. Steun van Chaplin en Leonard Bernstein kon niet voorkomen dat Eisler in 1948 uit de VS werd uitgewezen. Eisler on the go. Eisler op de vlucht. Woody Guthrie schreef er een prachtig nummer over. Ik kan Guthries uitvoering nergens vinden maar die van Billy Bragg is ook mooi.

Erik de Graaf

PS: gisteren gaf ik een inleiding over Eisler bij een concert van het Eisler Trio in het kerkje van Breede bij Warffum. Dit is een fragment uit mijn verhaal.