Vrijlating van dienstweigeraar Herman de Man

Het wassende water van Herman de Man las ik rond mijn twintigste, zoals ik met mijn Zeeuwse familieroots alles las over water en overstromingen. De schrijver had een bijzondere naam, vond ik. Driedubbel masculien. Het bleek een pseudoniem. In werkelijkheid heette hij Salomon Herman Hamburger. Sal werd hij genoemd. Hij werd in 1898 geboren in Woerden en groeide op in Benschop en Oudewater. Zijn vader was een joodse marskramer. Vanaf zijn dertiende hielp Sal zijn vader. ’s Avonds ging hij naar de Avondtekenschool in Oudewater of leerde hij Frans en Duits. Na de scheiding van zijn ouders verhuisde Sal met zijn moeder naar Amsterdam. Daar raakte hij bevriend met Jeanne Berkhout, de dochter van Cornelis Berkhout, een geestverwant van Domela Nieuwenhuis. Hij belandde daardoor in kringen van vrijdenkers, anarchisten en pacifisten. Hij deed mee aan hun antimilitaristische propaganda, maar zorgde ervoor dat hij niet van opruien kon worden beschuldigd.

Op 17 januari 1918, in het laatste jaar van de Eerste Wereldoorlog, moest hij zich in Leiden melden voor zijn militaire dienstplicht. Hij weigerde een uniform aan te trekken en belandde in de Leidse militaire gevangenis Gravensteen. Na een half jaar werd hij overgeplaatst naar Fort Spijkerboor, een onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Hij had het er beter naar zijn zin dan in Leiden, omdat hij niet meer in eenzame opsluiting zat. Toch hekelde hij het gevangenisregime in een illegaal gevangeniskrantje als schrikbewind. In november werd Sal Hamburger overgeplaatst naar Scheveningen, waar hij op 18 januari 1919 (vandaag een eeuw geleden) in vrijheid werd gesteld.

In de jaren twintig en dertig bouwde Sal Hamburger als Herman de Man (pas in 1943 nam hij die naam ook officieel aan) zijn literaire oeuvre op, met Het wassende water uit 1925 als hoogtepunt. In 1925 trouwde hij met Eva Kalker. Een jaar later traden ze tot de katholieke kerk toe. Dat hielp niet om in de Tweede Wereldoorlog aan vervolging te ontkomen. Herman de Man ontkwam nog via Frankrijk naar Engeland, maar zijn vrouw en vijf van hun zeven kinderen werden in Auschwitz vermoord. Anderhalf jaar na de bevrijding kwam Herman de Man om bij een vliegtuigongeluk op Schiphol.

Erik de Graaf

In september bezocht ik Fort Spijkerboor, dat nu door Natuurmonumenten wordt beheerd. Op 1 september a.s geef ik er een lezing over gedetineerde Indonesiëweigeraars in het Fort (voor in uw agenda).