Ode aan het weiland

Parels, echte parels. Daar zijn Otto en ik dit hele jaar naar op zoek. Moeilijk is het niet, want de parels liggen voor het oprapen op het Hogeland. Van Lauwersoog tot aan de Eemshaven en van het Wad tot bijna in de stad. We liepen langs het Reitdiep, voeren over het Lauwersmeer en fietsten langs de Waddendijk. We bezochten de magische wierde Helwerd en dronken koffie in Hotel de Landbouw in Usquert. Parels, niets dan parels.

Komend weekend hoeven we niet ver te zoeken. De parels worden op een presenteerblaadje aangeboden op het cultuurfestival Parels van het Noorden in Kantens en bij de Borg Ewsum bij Middelstum. Drie dagen lang theater, dans, muziek, film en beeldende kunst. Met de bewoners in de hoofdrol, samen met het Groninger landschap.

Er gebeurt te veel om bij te houden. Otto en ik verdeelden daarom de taken. Otto bezocht de generale repetitie van het Dansproject Courage van 65-plussers. Courage staat voor de moed om op oudere leeftijd te blijven bewegen en zich te blijven ontwikkelen. De seniordansers bereiden zich al maanden in Winsum voor op hun voorstelling van eigentijdse dans en beweging. Op het festival in Kantens is het eindelijk zover. Otto was onder de indruk en moest als “jonkie” hard mee-improviseren om er een passende foto bij te maken. Wat hem natuurlijk goed lukte.

Zelf maakte ik vrijdagmiddag een Soundscape mee. Dat is een weergave van het landschap in geluid. Ik werd met een koptelefoon in het land bij Kantens gezet en tot mijn verbazing akoestisch meegesleept in een Ode aan het Weiland. Insecten zoemden in mijn oor en grutto’s riepen zichzelf, terwijl het hoge gras op het ritme van de wind wuifde. Drie personen vertelden iets over het weiland aan de Oosterweg, vanuit drie verschillende gezichtspunten. Ik werd omringd door weidse grasvelden, voor mijn gevoel veel uitgestrekter dan ze in werkelijkheid waren. Het was prachtig, zelfs zonder de dansers die de soundscape komend weekend verdiepen. Mis ze niet. Parels zijn het, echte Parels.

Erik de Graaf

Otto Kalkhoven fotografeerde het Dansproject Courage tijdens de generale repetitie. Meer info over het festival vindt u op www.parelsvanhetnoorden.com. Dit is aflevering 24 uit de serie Op verkenning door Het Hogeland in de Ommelander en op de blog.

Het inwendige oor

Elke stad en ieder dorp kent monumenten, die verwijzen naar roemruchte momenten uit het plaatselijke verleden. In Warffum staat op de hoek van de Westervalge en de A.G. Bellstraat “het inwendige oor”. Het kunstwerk werd zesenvijftig jaar geleden in opdracht van de PTT gemaakt door de Groninger beeldhouwer Willem J. Valk. De dichter Adriaan Roland Holst schreef een gedicht voor op de sokkel met als laatste regel: “In dit klein dorp werd een groot doel bereikt”.

Welk groot doel werd dan wel in Warffum bereikt? Op 22 mei 1962 werd de telefooncentrale Warffum als laatste in Nederland aangesloten op het automatische telefoonnet. Na Zwitserland was Nederland het tweede land ter wereld waar er voor een binnenlands telefoongesprek geen telefoniste meer aan te pas kwam.

Het werd een feestelijke dag voor Nederland, voor Warffum en voor de PTT. De automatisering was landelijk nieuws. Minister Korthals van Verkeer en Waterstaat kwam er speciaal voor naar Warffum, evenals de hoofddirecteur van de PTT. Er werd een speciale postzegel uitgegeven en ’s avonds werd de film WARFFUM 220562 van de cineast Louis van Gasteren op de nationale televisie uitgezonden. De film eindigde met de festiviteiten rond de indienstneming van de nieuwe centrale in Warffum. De fanfare Euphonia marcheerde musicerend door het dorp, burgemeester Simon de Waard ontving hoge gasten en in het plaatselijke café R. Hoek werd er een borrel op gedronken. Om de film op tijd klaar te hebben waren de festiviteiten eind april al een keer in scene gezet. Warffum vierde in mei 1962 een week feest in een grote tent aan de Westervalge, georganiseerd door de Handelsvereniging. Hoogtepunten waren een amateurcabaretavond en een Concours ‘d Elegance voor automobilisten, een soort kunstrijden met de auto.

Zesenvijftig jaar later herinnert “Het inwendig oor” aan een gebeurtenis, die we ons in de tijd van de smartphone nauwelijks nog voor kunnen stellen. Het monument staat er tegenwoordig verwaarloosd bij. Het oor is smerig en van het gedicht van Roland Holst is geen letter meer te lezen. Een stevige opknapbeurt lijkt me op zijn plaats.

Erik de Graaf

Otto Kalkhoven fotografeerde vier leden van Euphonia bij Het inwendige oor. De hele serie vindt u hier: Op verkenning door Het Hogeland.

Hoe eb en vloed uit Zoutkamp verdwenen

Pinksteren 1969. De stemming was bedrukt op Vlaggetjesdag. De garnalenkoningin vertelde dat er een triest eind was gekomen aan de ligging van Zoutkamp aan open zee. Drie dagen eerder was haar “collega” koningin Juliana aanwezig bij de plaatsing van het laatste caisson in de afsluitdijk bij Lauwersoog. Bij haar bezoek aan Zoutkamp hingen de vlaggen halfstok en keerden veel vissers de majesteit de rug toe. De Lauwerszee was definitief Lauwersmeer. En dat deed pijn in Zoutkamp.

Al eeuwenlang werd over de afsluiting van de Lauwerszee gesproken, maar de eerste serieuze plannen ontstonden in 1849. Tachtig jaar later studeerde een Commissie op mogelijkheden om de Lauwerszee met een afsluitdijk te temmen, net als haar grote zus de Zuiderzee. In 1932 werd de Zuiderzee het IJsselmeer, maar de plannen voor de Lauwerszee verdwenen in een la. Tot de discussie na de Watersnoodramp van 1953 in een stroomversnelling kwam. Een Deltaplan moest Nederland veilig maken. Dammen en stormvloedkeringen sloten zeearmen af in het zuidwesten van het land, maar ook in het noorden waren maatregelen nodig. Voor de Lauwerszee bestonden twee mogelijkheden: de verhoging van de dijken rondom de zee óf de afsluiting met een dertien kilometer lange dijk. Aanvankelijk koos de regering voor de eerste optie, maar na protesten werd in 1960 alsnog tot afsluiting besloten. Eb en vloed verdwenen, zout water werd zoet. Tot verdriet van de Zoutkampers, die hun zeehaven en hun visgronden in de Lauwerszee verloren zagen gaan.

Een garnalenvisser verbood zijn dochter op die “feestelijke” 23 mei 1969 om met school op Lauwersoog voor koningin Juliana te zingen. Zelf stapte hij over op de palingvisserij, omdat zijn schip te klein was voor de Waddenzee. Zijn zoon pakte de familietraditie van de garnalenvisserij later weer op. Met zijn ZK 37 voeren we afgelopen Pinkstermaandag van Zoutkamp naar het Lauwersmeer om in konvooi de nieuwe garnalenkoningin op te halen. De stemming was opperbest, de stralende zon deed de rest. Het was weer druk op Vlaggetjesdag. Een visserijfeest van drie dagen aan zoet water.

Erik de Graaf

Otto Kalkhoven fotografeerde de binnenhaven van Zoutkamp op Vlaggetjesdag. Andere afleveringen uit de serie vindt u op: Op verkenning door Het Hogeland.

Poldermonumenten

Landaanwinning. In februari 1939 werd begonnen met de inpoldering van de kwelders ten noorden van Pieterburen en Westernieland. In anderhalf jaar moest de klus worden geklaard. De Rijksdienst voor de Werkverruiming, zoals de werkverschaffing officieel heette, zou zorgen voor voldoende arbeidskrachten. Dertienhonderd mannen uit het hele land. Werkeloze kunstenaars, kappers of kantoorklerken werkten ineens lange dagen in de vette zeeklei. Zeshonderd van hen werden ondergebracht in het werkkamp De Slikken, vlak bij de dijk. De rest werd dagelijks met bussen vanuit Groningen aangevoerd.

Volgens de strakke planning zou de nieuwe dijk er al in oktober 1939 staan. Een jaar later moest de polder klaar zijn, maar het zou anders lopen. Eerst bemoeilijkten hevige stormen het werk. Daarna gooide de Tweede Wereldoorlog roet in het eten. Vertraging volgde op vertraging. In de oorlogsjaren werd het werk onder Duitse leiding voortgezet, maar de nieuwe polder kwam pas na de oorlog af.

Op de dijk boven Westernieland stond ik maandag bij het monument voor de inpoldering van de Linthorst Homanpolder. “Dei nait wil diek’n mout wiek’n”, klinkt de Groningse strijdkreet in de strijd tegen de zee in steen. Onderaan de dijk staat een tweede monumentje ter nagedachtenis aan veertien mannen, die bij de inpoldering om het leven kwamen. Een van hen raakte tijdens het werk onder een werkspoorlocomotief. De anderen verongelukten toen hun bus in oktober 1940 in dikke mist bij Ranum op de trein van Zoutkamp naar Winsum botste. Twaalf werklozen en hun chauffeur. ’s Ochtends vroeg was de bus als laatste in een konvooi van acht uit Groningen vertrokken, maar door de dichte mist verloor de chauffeur de aansluiting met de andere bussen. In de mist heeft hij nog geprobeerd de andere bussen in te halen, maar bij Ranum kwam de reis met een knal tot een einde.

De natte kwelders hebben plaatsgemaakt voor vruchtbare landbouwgrond. Vanaf de poldermonumenten is het vijftig meter lopen naar het voormalige werkkamp De Slikken, dat tegenwoordig als recreatieaccommodatie in gebruik is. Het kan verkeren.

Erik de Graaf

Otto Kalkhoven fotografeerde het monumentje onder aan de dijk bij de Linthorst Homanpolder. Voor de hele serie kunt u hier klikken: Op verkenning door Het Hogeland. 

De zendeling en de zanger

Helwerd bij zonsondergang. Zondagavond. Tegen het informatiebord op een verscholen parkeerterreintje bij de provinciale weg van Middelstum naar Usquert zetten we onze fietsen neer. Over een half overwoekerd karrenspoor wandelen we het land in naar de oeroude wierde. De zorgen van het dagelijks leven vallen hier van je af. Hier loop je een andere wereld en een andere tijd in.

Al honderden jaren voor onze jaartelling vestigden zich de eerste bewoners in Noord-Groningen, aangetrokken door de vruchtbare grond en de visstand in de maren en in zee. Om bij vloed droge voeten te houden wierpen ze verhogingen op, de wierden. Helwerd is er een van, gelegen in een keten van wierden langs de westelijke oever van de oude Fivelboezem. Van Ten Post tot Middelstum en via Toornwerd, Kantens, Rottum, Helwerd en Kloosterwijtwerd naar Usquert.

Helwerd is de heilige wierde. Hier ontmoette de zendeling Liudger de heidense zanger Bernlef. Ergens rond 790 moet het zijn geweest. Liudger had van Karel de Grote de opdracht gekregen het kustgebied tussen Dokkum en Emden tot het christendom te bekeren. De blinde Bernlef, naar wordt gezegd geboren in Warffum, was in de wijde omgeving bekend als volkszanger en dichter. Volgens de overlevering deed Liudger Bernlef het licht zien, zowel letterlijk als figuurlijk. Hij nam hem de biecht af en gaf hem met een kruisteken over zijn ogen het zicht terug. Eindelijk zag Bernlef Warffum weer en met de zendeling dankte hij God in Usquert. Liudger moest verder om ook de rest van Groningen te bekeren, maar voordat hij vertrok leerde hij Bernlef een paar psalmen om zijn werk voort te zetten.

Een wonder of een sterk verhaal? Als je op Helwerd rondloopt ben je onmiddellijk geneigd het voor waar aan te nemen. Helwerd is een magische plek, waar een ver verleden voelbaar is. In de verte zie je de wierden van Rottum, Usquert en Warffum, waar volgens Bernlef indertijd al bomen groeiden. En hij heeft het zelf gezien. Ga ook eens kijken op Helwerd. De zon gaat er prachtig onder.

Erik de Graaf

Otto Kalkhoven fotografeerde de wierde Helwerd bij zonsondergang. Dit is deel 20 uit de serie Op verkenning door Het Hogeland.

De R. Ritzemastraat

Elk dorp heeft zijn verhalen over de Tweede Wereldoorlog en zijn oorlogsslachtoffers om jaarlijks op 4 mei te herdenken. Vorige week liep ik in Leens door de R. Ritzemastraat, op weg naar het oorlogsmonument op de begraafplaats. Tweeëntwintig gevallenen. Elf joden, waarvan er negen in Auschwitz omkwamen en twee in Sobibor. En elf verzetsleden, die stierven omdat ze het onrecht niet verdroegen. Ernaast staan de witte stenen van vijf gesneuvelde geallieerden.

Niet ver van het Leenster oorlogsmonument zag ik de grafsteen van Rentje Ritzema en zijn vrouw. “De Tweede Wereldoorlog heeft beider leven sterk beïnvloed”, las ik onderaan de steen. Ritzema groeide op in Grijssloot, op een boerderij boven Leens. Als oudste zoon nam hij het boerenbedrijf over van zijn vader. Zijn jongere broer Martinus ging rechten studeren en werd in 1939 op achtentwintigjarige leeftijd burgemeester van Oldekerk. Na de Duitse inval bleef hij eerst aan, maar in stijgende gewetensnood. Driemaal vroeg hij om ontslag. Hij kreeg het pas toen hij weigerde om verbodsborden voor Joden in zijn gemeente te plaatsen.

Martinus Ritzema sloot zich aan bij het verzet, evenals zijn broer Rentje. Met hun christelijke overtuiging als drijfveer. Ze werkten voor de Ordedienst, verspreidden de illegale krant Trouw en hielpen onderduikers. Tot ze zich uiteindelijk zelf moesten verschuilen. Af en toe bezochten ze in het geheim hun gezinnen op de boerderij in Grijssloot. Op 31 maart 1945, de zaterdag voor Pasen, besloten de broers een nacht op de boerderij te blijven. Met dramatische gevolgen. Op Paaszondag vielen de Duitsers de boerderij binnen. Rentje Ritzema werd in de schuur van zijn boerderij doodgeschoten, zijn broer Martinus werd naar het Huis van Bewaring in Groningen overgebracht.

Half april 1945 werd Leens door Canadese troepen bevrijd. Ongetwijfeld was er hoop op de thuiskomst van Martinus, maar twee weken later liet de familie in een advertentie in de krant weten dat niet alleen Rentje Ritzema was doodgeschoten. In massagraven in Bakkeveen en Norg waren de lichamen van zijn broer Martinus en zijn zwager Willem Berg gevonden. Gefusilleerd door de Duitsers. Stil sluit ik het hek van de begraafplaats en loop terug naar de R. Ritzemastraat.

Erik de Graaf

Op vrijdagavond 4 mei zond RTV Noord een korte film uit over de gebroeders Ritzema. Otto Kalkhoven maakte een foto van de boerderij in Grijssloot. Dit stuk stond op 3 mei 2018 in de Ommelander Courant.

Verhalencafé over telefoon in Warffum 1962

Op 22 mei 1962 stond Warffum in de spotlights van de landelijke media. De telefooncentrale Warffum was de laatste in Nederland, die werd aangesloten op het geautomatiseerde telefoonnet. Ruim 600 telefoonabonnees in Warffum, Usquert, Baflo en Tinallinge waren tot die dag aangewezen op de telefonistes in de postkantoren, maar konden na 11 uur ’s ochtends ook automatisch lokaal en interlokaal bellen. Het was een feestelijke gebeurtenis voor de PTT en Warffum. De PTT organiseerde een tentoonstelling over telefonie in de lagere school en de Handelsvereniging organiseerde een feestweek. Daarnaast werden een speciale postzegel en een eerstedagenvelop uitgegeven. De cineast Louis van Gasteren maakte in opdracht van de PTT een film, de officieuze stadsbeeldhouwer van Groningen Willem J. Valk een monument en de dichter Adriaan Roland Holst een gedicht. Het monument staat nu in een verwaarloosde staat op de hoek van de Westervalge en de A.G. Bellstraat (jaja). Het gedicht is door de tijd onleesbaar geworden. Tijd voor een opknapbeurtje, zou ik zeggen.

Het Huiskamercafé Noorderkerkpad in Warffum organiseert op woensdag 9 mei een verhalencafé over die historische 22 mei 1962. Iedereen wordt uitgenodigd om de herinneringen aan die dag te komen vertellen. Was u erbij of heeft u verhalen van familie gehoord? Werkte u bij de PTT? Zat u bij de Handelsvereniging Warffum, die de feestweek organiseerde? Marcheerde u musicerend met de fanfare Euphonia door het dorp? Probeerde u als laatste in Nederland contact met de telefoniste te krijgen? Deed u mee aan het Concours d’ Elegance d’ Automobiles of was u bij de Grote Cabaretavond onder auspiciën van AVRO’s “Oprechte Amateur”?

Na een korte inleiding door Erik de Graaf vertonen we de film “WARFFUM 220562” van Louis van Gasteren. Daarna mag iedereen herinneren en vertellen o.l.v. Jan Dirk Gardenier en Erik de Graaf. U bent van harte welkom op woensdag 9 mei om 20 uur in het Huiskamercafé, Noorderkerkpad 13 in Warffum (toegang gratis).

Erik de Graaf