Goede reis naar de jaren '20!

Van 2019 naar de jaren '20. Veel geluk in het nieuwe decennium.

Tot ziens in 2020!

Erik de Graaf

Vriendschap op Rottumeroog: Marten Toonder en Ties van Dijk

De vierde voogd Van Dijk had altijd een aantal arbeiders op zijn eiland. In de zomer wat meer dan in de winter, als er minder werk te doen was. In mei 1890 kwam de tienjarige Marten Toonder naar het eiland om eierzoeker te worden. De kleine Marten was onder arme omstandigheden in Warffum bij zijn grootouders opgegroeid. Nadat zijn grootvader in oktober 1886 onderweg naar zijn werk op Rottumeroog in een storm verdronk, moest Marten vaker uit werken dan naar school. In 1890 kon zijn grootmoeder hem niet langer voeden en besteedde ze hem uit aan de voogd. Aanvankelijk voor een half jaar, maar hij zou met een enkele korte onderbrekingen negen jaar op het eiland blijven. Van eierzoeker klom hij op tot schaapshoeder, koeienjongen en manusje van alles. Later werd hij schippersknecht op de Vijf Gebroeders.

Op het eiland leerde Marten Ties van Dijk kennen, de tweede zoon van de voogd. En de gedoodverfde vijfde voogd. Ties was van 1873, dus zes jaar ouder dan Marten. Aanvankelijk hadden de knecht en de kroonprins weinig contact. Na verloop van tijd kregen ze meer met elkaar te maken en leerden ze elkaar beter kennen en waarderen. Marten en Ties werkten samen op het eiland en later, toen Marten schippersknecht werd, op de Vijf Gebroeders. In 1894 waren ze drie weken in Delfzijl toen het schip van de voogd een tweejaarlijkse onderhoudsbeurt kreeg op de helling in het Damsterdiep. Er was tijd voor goede gesprekken. Marten vertelde Ties dat hij later op de grote vaart wilde. Ties liet Marten weten dat hij meer wilde dan zijn leven lang op het eiland blijven.

In het voorjaar van 1897 sloop Ties ‘s nachts naar de slaapzaal van de arbeiders. Hij maakte Marten wakker en vroeg om hem met de wagen naar het strand te brengen. Die nacht vluchtte Ties van het eiland, zonder medeweten van zijn vader. Hij bleef een paar dagen bij zijn zus in Warffum, vertrok naar Amsterdam en deed daar met succes toelatingsexamen voor de Rijkstekenacademie. Hij rondde de opleiding af, illustreerde verdienstelijk kinderboeken, werd tekenleraar en kunstenaar in Edam. Zijn vader bleef achter op Rottumeroog. In 1908 was er geen zoon om hem op te volgen. Ze waren al uitgezwermd over het land en hadden inmiddels goede banen aan de wal. Toen de vierde Van Dijk met pensioen ging werd hij opgevolgd door een Toxopeus.

Marten Toonder vertrok in 1899 van Rottumeroog. Na zijn militaire dienst monsterde hij aan als matroos op de grote vaart. Met veel talent, doorzettingsvermogen en ook geluk leerde hij op zijn drieëntwintigste lezen en schrijven. In 1905 haalde hij een Diploma Derde Stuurman in Delfzijl , waarna de wereld voor hem open ging. De eierzoeker van 1890 werd uiteindelijk kapitein op de grote vaart; de analfabeet kreeg twee zoons, die allebei schrijver werden. In 1954 bracht de gepensioneerde kapitein Toonder senior een boek uit over zijn eerste jaren op zee. Ties van Dijk las een recensie en nam contact met hem op. Na achtenvijftig jaar vonden ze elkaar weer. Ze correspondeerden en zochten elkaar op in Oegstgeest bij Toonder en in Eemnes bij Van Dijk. Samen haalden ze herinneringen op aan het eiland. Ties vertelde dat hij voor op zijn huizen in Edam en Eemnes gevelstenen had gemaakt “met een köb die op een paal neerstrijkt, en onze open grote boot met sprietzeil”. OOG INT SEYL. Het was een herinnering aan hun eiland.

Marten Toonder senior overleed in 1965 op vijfentachtigjarige leeftijd in Oegstgeest, Van Dijk twee jaar later in Eemnes, drieënnegentig jaar oud.

Erik de Graaf

PS: In 2015 publiceerde ik de biografie Marten Toonder senior. Van eierzoeker tot zeekapitein bij Uitgeverij Passage in Groningen. Dit is een fragment uit mijn artikel over de voogdendynastie Van Dijk, dat alfgelopen week verscheen in Verhalen van de Eems-Dollardkust van de Stichting Verdronken Geschiedenis. 

De Brockentop is vrij

"De Brockentop moet vrij", riepen demonstranten op 3 december 1989 in de Duits-Duitse Harz. De hoogste berg van Noord-Duitsland moest worden bevrijd van de geheime diensten.

Driekwart jaar later fietste ik tien dagen door de DDR in opheffingstoestand. Door de oostelijke Harz naar Thüringen, onderweg overnachtend in de tent, een pensionnetje of in het zieltogende FDGB-vakbondshuis Rosa Luxemburg tussen Elend en Schierke. Bij toeval was ik vermoedelijk de eerste Nederlander die na de Koude Oorlog op de top van de 1142 meter hoge Brocken stond. En de eerste Bürger überhaupt die dat op de fiets deed. Op de dag dat ik langskwam werd de afluisterberg weer voor het publiek geopend. Vooruit, dacht ik, dan beklim ik ruim twee eeuwen na Goethe maar gelijk de hoogste berg van de Harz.

Na de Tweede Wereldoorlog werd de Brocken in eerste instantie door de Amerikanen bezet. In 1947 werd de berg in het kader van geallieerde afspraken aan de Sovjets afgestaan. Het werd een militaire vesting van het sovjetleger op de grens van oost en west. Eerst werd de militaire functie nog gecombineerd met toerisme. Van 1949 tot 1959 was er zelfs nog een restaurant op de top, maar van toeristische bloei kon door de naargeestige Koude Oorlogssfeer geen sprake meer zijn.

Na de bouw van de Berlijnse Muur in 1961 en de vervolmaking van het IJzeren Gordijn tussen Oost- en West-Duitsland kwam er geen toerist meer de Brocken op. Een brede strook langs de grens was Oost-Duits Sperrgebiet. De berg was onbereikbaar. Vanaf de Brocken legden de Russische en Oost-Duitse geheime diensten hun oren in West-Duitsland te luisteren. De in 1986 uitgebreide afluisterpost werd door haar koepelvorm de Stasi-moskee genoemd. Vier jaar later was de Muur gevallen, de DDR bestond nog net en fietste ik over betonnen paden de berg op. Tot verbazing van duizenden wandelaars en nieuwsgierigen, die met een treintje naar de top reden. Goethe achterna: "Über allen Gipfeln ist Ruh".

Erik de Graaf

PS: in april 2017 wandelden we de Brocken op, in de voetsporen van Goethe en Heine. De foto is van toen. Ik schreef er toen ook een blog over.

Jachtopziener in het verloren paradijs

“Pas op”, waarschuwde mijn vader als hij het konijnenvlees verdeelde, “er kunnen nog kogeltjes inzitten.” Met vork en vingers woelde ik door het malse vlees. Op zoek naar lood, want ik moest er niet aan denken om een kogeltje door te slikken. Ik vond het maar niets, zo’n jachtopzienersschotel. Liever at ik het vlees van slagerij Herlaar op de winkelgalerij onder onze flat. Toen nog wel, want op mijn zeventiende werd ik vegetariër.

Van jongs af aan ging ik met mijn ouders op bezoek bij ome Willem en tante Pietje. Ze woonden in een houten bungalow op het eiland Rozenburg. Als kind uit een stadse flatwijk ravotte ik in de grote tuin en bekeek ik met medelijden de duif in het kooitje boven de deur in de hal. Ome Willem Pols was sinds 1935 jachtopziener in natuurgebied De Beer en zou tot aan zijn dood in 1989 blijven jagen. Zijn jachtgebied was toen allang aan de industrialisatie opgeofferd.

De Beer was het voormalige duingebied onder Hoek van Holland. Door de aanleg van de Nieuwe Waterweg in 1872 werd het afgesneden van het Zuid-Hollandse vasteland en aan het eiland Rozenburg toegevoegd. In de jaren twintig richtten rijke bankiers en havenbaronnen er een Jachtgezelschap op, waarvan Theo Pols jachtopziener werd. Ome Willem assisteerde zijn broer vaak bij jachtpartijen, waaraan soms ook Prins Hendrik meedeed. Toen Theo Pols jachtopziener werd op het kroondomein bij paleis Het Loo in Apeldoorn was zijn broer de logische opvolger.

“Een eersteklas landschap”. Zo beschreef de bioloog Jac. P. Thijsse het natuurmonument De Beer in 1930. Thijsse pleitte ervoor om zuinig op het gebied te zijn, maar er werd niet naar hem geluisterd. In de Tweede Wereldoorlog kreeg De Beer een eerste opdonder doordat de Duitse bezetter het duingebied met veel beton onderdeel maakte van de Atlantikwall, de verdedigingslinie tegen een geallieerde invasie. Na de bevrijding rukte de industrie vanuit Rotterdam op. Het Botlekplan verscheen al in 1947. Elf jaar later begon de aanleg van de Europoort. Keer op keer verhuisden ome Willem en tante Pietje westwaarts. De industrialisatie zat hen op de hielen. In 1958 verruilden ze de jachtopzienerswoning op het oostelijke puntje van De Beer voor een houten bungalow aan de uiterste westkant. De jachtopziener zag het als de verdrijving uit zijn paradijs, ondanks zijn begrip voor de welvaart brengende industrie. Nog steeds was het niet ver genoeg. In 1963 werd de houten bungalow doormidden gezaagd, in twee stukken naar de Europoort verplaatst en daar weer in elkaar gezet. Aan de Dintelweg zag ik vanaf mijn vijfde hoe de petrochemische industrie de woning vanuit het oosten naderde en uiteindelijk omsingelde.

Ome Willem Pols bleef jagen. Toen De Beer verdwenen was verplaatste de jacht zich naar de Europoort en de Maasvlakte. Regelmatig gaf hij ons een konijn mee naar huis. Gevild en al, schoon opgeleverd. Er konden alleen nog kogeltjes inzitten.

Erik de Graaf

Dit stuk verscheen eerder dit jaar in het tijdschrift Buit. Op de ansichtkaart zit ome Willem Pols aan zijn eendenvijver. 

Met de bus naar de DDR

Aan de westkant van de Duits-Duitse grens werden we met een eenvoudige handbeweging doorgewoven. Langzaam rolde de bus door het niemandsland naar de officiële toegangspoort tot het socialistische arbeiders- en boerenparadijs DDR: de Deutsche Demokratische Republik. Kort voor de Grenzübergangsstelle Marienborn stokte het verkeer. De weg versmalde van vier rijbanen tot twee. Links en rechts betonnen muren, prikkeldraadversperringen en uitzichttorens. De spanning in de bus nam toe. Dit was wel wat anders dan grensovergang De Lutte bij Oldenzaal.

Een Oost-Duitse grenswacht wees de buschauffeur waar hij moest parkeren. Een half uur later betraden twee grenswachters de bus. De eerste verzamelde de paspoorten en verdween. De tweede onderwierp de passagiers en hun bagage aan een nauwkeurige controle. Met zijn ijskoude blik fouilleerde hij gezichten en kleding. De buspassagiers zwegen angstig. Her en der woelde hij met zijn handen door de bagagerekken, op zoek naar… Ja, naar wat?

Ik zat halverwege de bus aan het middenpad. De controleur kwam steeds dichterbij. Boven mijn hoofd greep hij mijn zaterdagse Volkskrant uit het rek. Aandachtig gingen zijn ogen over het laatste nieuws van zaterdag 29 maart 1980. Op de Noordzee was een Noors olieplatform gekapseisd. Dat had blijkbaar nog niet in zijn partijkrant Neues Deutschland gestaan. Van de voorpagina bladerde hij door naar het tweede katern. Ik dacht aan de recensie van een uitvoering van Bertolt Brechts Mutter Courage door toneelgroep Centrum met gastregisseur Ton Lutz. Dat moest hem aanspreken, dacht ik, maar mijn geüniformeerde vriend was al bij de sportpagina’s. Moest ik er iets over zeggen? Het leek me beter om mijn mond te houden.

Minutenlang bladerde hij voort. Pagina voor pagina. Toen hij bij de vacaturepagina’s was aangekomen kon ik me niet meer inhouden en vroeg ik of hij een nieuwe baan zocht. Fout! Hartstikke fout! De Grenzer richtte zijn dodelijke blik op mij en snauwde dat ik beter mijn mond kon houden. Hij legde mijn krant weer in het rek, controleerde de overige passagiers vluchtig en verliet de bus. Een nerveuze medereiziger gaf me te verstaan dat ik de man niet had moeten provoceren. Drie kwartier later kwamen de paspoorten terug. Gestempeld en wel. Gelukkig ook dat van mij. Na tweeënhalf uur oponthoud konden we eindelijk verder. Op naar Berlijn, naar Oost-Berlijn.

Erik de Graaf

PS: met dank aan Marco Daane, die de vervaagde herinnering weer wekte. Vandaag is het dertig jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel. De foto maakte ik een paar jaar geleden bij de Gedenkstätte Marienborn.

De Hongaarse krant

In het voorjaar van 1957 werd er hard geklust in een oude, uitgewoonde villa aan de Oosterstraat in Warffum. Honderd vrijwilligers hielpen wekenlang om het eens zo deftige herenhuis bewoonbaar te maken voor twee Hongaarse families, die hun land waren ontvlucht na de bloedige onderdrukking van de Hongaarse Opstand door het Russische leger. Toen het huis klaar was overhandigde burgemeester Molly Geertsema plechtig de sleutel aan Josef Kardos, de vader van een gezin met drie kinderen. De moeder van het tweede gezin bedankte de Warffumers voor het droomhuis.

In oktober 1956 sloeg de opstand tegen het strenge communistische bewind in Hongarije over van de hoofdstad Boedapest naar de provincies. In het kleine Mosonmagyaróvár bij de Oostenrijkse grens sloot de achttienjarige scholier Istvan Kardos zich aan bij de demonstranten. Hij was er getuige van hoe ruim honderd demonstranten werden doodgeschoten toen ze de gehate rode communistische ster van een kazerne wilden verwijderen. Na hun begrafenis trad Istvan toe tot de revolutionaire raad in het stadje, die onder leiding stond van zijn natuurkundeleraar. Een paar dagen later maakten Russische tanks een bloedig eind aan de Hongaarse Opstand. Istvan Kardos vluchtte naar Oostenrijk, waar hij werd uitgenodigd om naar Nederland te komen.

Burgemeester Geertsema nam Istvan uit een opvangkamp bij Zeist mee naar Warffum. Een paar maanden later volgden zijn ouders, zijn vijftienjarige zusje Eva en zijn tweejarige broertje Peter. Ze werden opgevangen in het grote huis aan de Oosterstraat. Lang woonden ze er niet, want de villa werd verkocht aan de directeur van Rixona. In 1958 verhuisde de familie Kardos naar de Pastorieweg, waar ze tot 1961 bleven. De kleine Peter leerde Gronings op straat, vertelde hij me toen hij in augustus in Warffum op bezoek was. Hij zoefde op zijn rode step van de wierde af en vocht met zijn klasgenoten van de openbare school met de leerlingen van de School met de Bijbel. Dat is nog eens integratie. We maakten een rondgang langs de huizen waar hij gewoond had. In de Pastorieweg kreeg hij van de huidige bewoners een paar Hongaarse kranten uit 1958 mee, die zij een paar jaar geleden bij een verbouwing achter in een kast hadden gevonden.

Erik de Graaf

PS: Op 4 november 1956 maakten Russische tanks een eind aan de Hongaarse Opstand. De gevolgen waren tot in Warffum merkbaar. 

Brief aan de minister

Eerder deze week stuurde Warffum Alert! een mail aan de 357 ondertekenaars van de zienswijze van 2017 met het laatste nieuws over de "Slag om het Warffumveld". Hieronder kunt ook u de update lezen (de foto is gemaakt door Gerben Veenstra):

Beste ondersteuners van Warffum Alert!,

Jullie hebben al even niets van ons gehoord, terwijl er toch veel is gebeurd. Onze laatste mail ging over de zitting bij de rechtbank in januari 2019 naar aanleiding van ons beroep tegen het besluit van de minister van Economische Zaken en Klimaat om de NAM een nieuwe omgevingsvergunning voor de gaslocatie bij Warffum te verlenen. 

Op 10 september kregen we de uitslag: de rechtbank stelde ons in het gelijk en vernietigde het besluit van de minister, omdat verzuimd was een milieueffectrapportage op te stellen. Dat was één van de punten die we op 22 januari naar voren hadden gebracht.

Op een ander belangrijk hoofdpunt kregen we geen gelijk. We hadden betoogd dat op de NAM-locatie in Warffum gewerkt wordt met een volstrekt verouderd Winningsplan. Bizar was dat een vertegenwoordiger van de NAM tijdens de rechtzitting vertelde dat een nieuw concept-winningsplan was ingetrokken in verband met de grote werkdruk op het ministerie van EZK. Dat vonden we geen vertrouwenwekkende reden. 

Op dezelfde tiende september maakte minister Wiebes bekend dat het zijn intentie is om de gaswinning in Groningen per 2022 te stoppen. Dat komt dan vanzelf goed, zou je denken. Helaas bedoelt de minister met Groningen het Groningenveld en valt het Warffumveld onder het kleine-veldenbeleid. We hebben daarover op 19 september een opiniestuk in het Dagblad van het Noorden geschreven, waarin we betoogden dat het toch wel te dol zou zijn als de gaswinning bij Warffum gewoon door zou gaan. Het grote Groningenveld en het kleine Warffumveld liggen tegen elkaar aan. En Warffum ligt toch ook in Groningen?

In de rechterlijke uitspraak van 10 september stond ook dat de rechtbank in een beroepzaak over een omgevingsvergunning geen uitspraak kan doen over een winningsplan. Dat zijn twee verschillende sporen. Wel schreef de rechtbank dat de klagers (dat waren wij) de minister op basis van veranderende omstandigheden en voortschrijdend inzicht per brief konden verzoeken de activiteit in het Warffumerveld te stoppen. Dat hebben we dus gedaan. Vorige week is die brief op de post gegaan. In de brief stellen wij dat het winningsplan van 2005 verouderd en achterhaald is en door de minister ingetrokken zou moeten worden. 

Op dezelfde dag ging de NAM in hoger beroep tegen het besluit van de rechter om de omgevingsvergunning te vernietigen. Die wil blijkbaar voorkomen dat ze in soortgelijke gevallen voortaan een MER moet opstellen.

Het prettige gevolg is dat we nu dus op twee sporen opereren. Door het hoger beroep van de NAM blijven we betrokken bij de zaak over de omgevingsvergunning bij de Raad van State, maar we hebben de minister nu ook gevraagd de winningsvergunning in te trekken.

Het persbericht van Warffum Alert! over de brief aan minister Wiebes is te lezen op de site van de Groninger Bodem Beweging  

Onderaan het persbericht op de GBB-site kunnen jullie u ook de hele brief aan minister Wiebes lezen.

We hopen jullie hiermee weer voldoende te hebben bijgepraat.

Met vriendelijke groet,

Erik de Graaf

(woordvoerder Warffum Alert!) 

Warffum ligt ook in Groningen!

In 1977 werd ten noorden van Warffum een boortoren bezet. Vijf actievoerders beklommen het bouwwerk op een gure januaridag. Ze vermoedden dat er stiekem onderzoek werd gedaan naar mogelijkheden om radioactief afval op te slaan. Na tien uur in regen en windkracht 9 stapten de bezetters in een hoogwerker van de Mobiele Eenheid. Einde actie.

Gelukkig is er geen radioactief afval in Noord-Groningen opgeslagen, maar de gevolgen van de gaswinning zijn even desastreus. Ook in Warffum, waar aan de rand van het grote Groningenveld al ruim dertig jaar gas wordt gewonnen uit het kleine Warffumer gasveld. Precies op de plek waar in 1977 de boortoren werd bezet.

In april 2017 demonstreerden bijna 400 Warffumers (en mensen uit de omgeving) om hun afschuw te laten blijken over de gaswinning en over de geheimzinnigheid rond grootschalige werkzaamheden op de NAM-locatie. In de zomer van 2017 diende de actiegroep Warffum Alert! met 357 mensen een officiële Zienswijze in tegen een nieuwe Omgevingsvergunning, die negen maanden later door het ministerie van Economische Zaken werd verworpen. In juli 2018 stuurden we de bestuursrechtbank in Groningen een beroepsschrift. In januari 2019 was de rechtszitting. Deze week kregen we de uitslag, met mooi en minder mooi nieuws. 

Mooi is natuurlijk dat de rechter het besluit van de minister om de vernieuwde Omgevingsvergunning toe te kennen vernietigde, omdat een Milieu Effect Rapportage (MER) ontbrak. Een stevige tik op de vingers voor NAM en ministerie. Minder mooi is dat de NAM de winning gewoon voortzet op basis van de oude vergunning. Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat heeft volgens RTV Noord laten weten dat de NAM zelfs weer meer mag oppompen, omdat de oude Omgevingsvergunning 2 miljoen kuub per dag toestaat en de nieuwe “slechts” 1 miljoen. Wij verwachten dat dat niet zo'n vaart loopt, omdat het technisch moeilijk zal zijn om dagelijks zoveel gas op een veilige manier uit een al vrijwel leeg veld te peuren. Treuriger is het dat het ministerie zo overduidelijk niet in de geest van de rechterlijke uitspraak én van de maatschappelijke teneur reageert. Passender zou het zijn als het ministerie de gaswinning in Warffum stillegt zolang er geen dekkende vergunning is. De oude vergunning past niet meer bij de huidige installatie.

De procedure voor de nieuwe Omgevingsvergunning moet dus terug naar de tekentafel en op gezag van de rechter nu mét MER. Dat gaat waarschijnlijk jarenlang duren, terwijl de gaswinning onder Warffum doorgaat. Dat staat in schril contrast tot het besluit van minister Wiebes om de gaskraan in Groningen al in 2022 dicht te draaien. Als ik het wel heb ligt Warffum ook in Groningen. Sterker, het kleine Warffumer gasveld ligt maar een paar honderd meter van het grote Groningenveld. Ook in Warffum is veel bevingsschade aan gebouwen, maar ook psychische gevolgen bij de inwoners. Is het niet vreemd dat een dorp met een "eigen" gasveldje aan de rand van het Groningenveld niet profiteert van het verstandige besluit van de minister? We hopen dat de minister de gaswinning in de hele provincie Groningen per 2022 stopt en liefst nog eerder. Dus niet alleen in het grote Groningenveld, maar ook in belendende kleine velden, zoals Warffum.

Erik de Graaf (woordvoerder Warffum Alert!) 

PS: op donderdag 19 september 2019 stond dit stuk op de opiniepagina van het Dagblad van het Noorden.

Schouder aan schouder voor Eisern Union

Jarenlang zocht ik regelmatig op hoe Union Berlin er voorstond in de tweede of de derde Duitse voetbaldivisie. Morgen speelt de volks- en cultclub uit het Oost-Berlijnse stadsdeel Köpenick voor het eerst een Bundesligawedstrijd. Thuis tegen RB Leipzig.

In 1906 werd de club opgericht, maar pas vanaf 1920 heette hij Union Berlin. Tot pakweg 1945, want na de Tweede Wereldoorlog raakte Union net zo verdeeld als de Duitse hoofdstad. In het westen van de stad ging de club door als SC Union Berlin, in het oosten als SG Oberschöneweide. Zes naamsveranderingen verder heette de Oost-Berlijnse tak in 1966 ook weer Union. 
Nooit was Union de eerste club van Oost-Berlijn. Altijd volgde ze de gehate concurrent Dynamo Berlin op veilige afstand. Dynamo was de club van de Oost-Duitse veiligheidsdienst, de beruchte Stasi. Vorwärts Berlin was van het Oost-Duitse volksleger. Als Dynamo of Vorwärts niet op eigen kracht konden winnen greep er wel een Stasi- of en legerchef in.

Union Berlin was de Oost-Berlijnse volksclub in de DDR-Oberliga. Geen verzetsclub, maar wel een club met opvallend veel DDR-kritische fans. Fotograaf Harald Hauswald volgde de hooligans van Union al voor de val van de Muur (bekijk zijn foto’s hier). Toen de club ruim twintig jaar geleden bijna bankroet was werd Union door de fans gered. Nina Hagen droeg haar steentje bij door bij thuiswedstrijden het clublied Eisern Union te zingen. Dat doet ze nog steeds, als het even kan.

Wir aus dem Osten geh`n immer nach vorn 
Schulter an Schulter für Eisern Union 
Hart sind die Zeiten und hart ist das Team 
Darum siegen wir mit Eisern Union

En:

Wer lässt sich nicht vom Westen kaufen? 
Eisern Union, Eisern Union

Op de website van Union Berlin is de hele tekst te lezen en de studio-uitvoering van Nina Hagen te beluisteren (zie ook de NOS-site van vandaag). Het klinkt als een strijdlied. Red Bull Leipzig is gewaarschuwd, want of ze morgen genoeg hebben aan hun "toverdrank" is zeer de vraag. 

Erik de Graaf

PS: in 2009 en 2010 schreef ik ook al een paar keer over Union. De foto maakte ik bij de Spree in Berlijn.

Rechter doet nog geen uitspraak in beroep Warffum Alert!

Warffum Alert! verstuurde gisteren een persbericht over een besluit van de rechtbank in Groningen:

De rechtbank in Groningen heeft geen uitspraak gedaan in de beroepszaak van Warffum Alert! en het Openluchtmuseum Het Hoogeland tegen de verlening van een omgevingsvergunning voor de gaslocatie van de NAM in Warffum. De rechtbank besloot vorige week om de beroepszaak door te verwijzen naar haar meervoudige kamer, die het onderzoek zal heropenen. 

Tijdens de rechtszitting op 22 januari zei de rechter al de doorverwijzing naar de meervoudige kamer te overwegen vanwege het complexe karakter en omdat in de toekomst meer vergelijkbare zaken te verwachten zijn. Warffum Alert! vindt de kwestie niet zo ingewikkeld. Alleen al op grond van het ontbreken van een actueel en adequaat Winningsplan dient de gaswinning uit het Warffumer Gasveld onmiddellijk te worden gestaakt. Tijdens de zitting op 22 januari jl. bleek dat in 2017 een al ingediend nieuw Winningsplan is ingetrokken vanwege de werkdruk op het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Warffum Alert! noemt dat een absurde reden, waarmee absoluut geen recht wordt gedaan aan de bezorgdheid en de gevoelens van onveiligheid van de bewoners van Warffum en omgeving.

Warffum Alert! is blij dat het beroep naar de meervoudige kamer van de bestuursrechter is doorverwezen. De juristen van het Ministerie van EZK pleitten er tijdens de zitting voor de bezwaren niet ontvankelijk te verklaren, omdat het verouderde Winningsplan niets met de Omgevingsvergunning te maken zou hebben. Volgens Warffum Alert! is zo’n formalistische redenering onhoudbaar. Verwerking en winning zijn nauw met elkaar verbonden: zonder winning geen verwerking. Warffum Alert! riep de rechter op met een brede en creatieve blik recht te doen aan de belangen van de burgers.

Het is nog niet bekend wanneer het beroep van Warffum Alert! en het Openluchtmuseum opnieuw wordt behandeld.

Namens Warffum Alert!,

Erik de Graaf

PS: de foto is van een deel van de NAM-locatie in Warffum in 2017. Goeie foto, maar wie hem maakte zeggen we niet.

De vliegtuigcrash van Manchester United

Al jarenlang staat op Old Trafford, het stadion van Manchester United, de klok stil op 15.04 uur. Dat tijdstip verwijst naar het moment dat op 7 februari 1958 op het vliegveld van München een vliegtuig met de selectie van de Engelse topclub verongelukte. Morgen is dat alweer eenenzestig jaar geleden.

Acht spelers en een aantal begeleiders van het elftal verongelukten op de terugweg van een Europa Cupwedstrijd in Belgrado. Een aantal Mancunians, waaronder Bobby Charlton en de trainer Matt Busby, overleefde. Nog lang wierp de ramp een schaduw over de Noord-Engelse textielstad, maar tegelijk was het een extra motivatie op de weg terug naar de voetbaltop. Op de dag van de vliegramp was ik nog geen maand oud, maar tien jaar later verslond ik de voetbalbladen over United. Enorme indruk maakte het verhaal van Brian Kidd, 8 jaar oud ten tijde van het vliegtuigongeluk. Hij nam zich als kleine jongen in een arbeiderswijk van Manchester voor om de ramp te wreken, herinner ik me uit een voetbalblad uit 1968. Op zijn 19e verjaardag scoorde hij in de Europa Cupfinale van Manchester tegen Benfica. Ook George Best scoorde en Bobby Charlton, een van de overlevenden, maakte er zelfs twee. Het was een emotionele avond op Wembley. Toen aanvoerder Charlton de cup in ontvangst nam ging er een zucht van verlichting en gerechtigheid door het stadion.

De nieuwe generatie Manchester United plaatste met de Europa Cup-winst van 1968 een monument voor het United van tien jaar eerder, dat op een winterse dag op het vliegveld van München verongelukte. Morgen wordt er vast weer een bloemetje gelegd bij de klok van het stadion. Om vier over drie, schat ik in.

Erik de Graaf

Warffum Alert! bij de bestuursrechter - een verslag

Dinsdagochtend 22 januari was Warffum Alert! bij de bestuursrechter in Groningen. Op de rol stond de behandeling van twee beroepschriften tegen de toekenning van een nieuwe Omgevingsvergunning van de NAM-locatie bij Warffum: acht personen namens Warffum Alert! én het Openluchtmuseum Het Hoogeland versus het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) en de NAM. Zowel het ministerie als de NAM had twee personen afgevaardigd.

Wim Munters deed het woord namens Warffum Alert! Hij noemde de voornaamste bezwaren tegen de nieuwe Omgevingsvergunning:

· De informatieverstrekking bij de vergunningprocedure 

   was ontoereikend.

· Er is geen actueel en adequaat winningsplan.

· De NAM voldoet niet aan zijn zorgplicht.

· De MER-plicht is niet nagekomen.

· Er is onduidelijkheid over te verwachten geluidhinder.

Wim Munters ging nader in op het bezwaar dat het gas uit het kleine Warffumer gasveld wordt gewonnen op basis van een volstrekt verouderd Winningsplan uit 2005, dat is vergund vóór de zware aardbeving van 2012. Het bestaande Winningsplan kan dus onmogelijk inzichtelijk maken of de winning nog wel toelaatbaar is en niet teveel risico’s met zich meebrengt. Munters noemde het onbegrijpelijk dat de NAM wel een nieuw Winningsplan heeft opgesteld, maar het nooit heeft ingediend. De NAM en het ministerie houden blijkbaar vast aan het oude Winningsplan, omdat ze daarmee nog wel een paar jaar gas kunnen winnen uit de bodem onder Warffum.

De rechter bevroeg het ministerie en de NAM uitgebreid over het ingetrokken Winningsplan en over de samenhang tussen de Omgevingsvergunning en het Winningsplan. De jurist van de NAM verklaarde letterlijk dat het Winningsplan is ingetrokken om de werkdruk bij het ministerie te verlagen. Dat is een reden waarmee de bewoners van Warffum absoluut geen recht wordt gedaan.

Vervolgens benadrukte het ministerie opnieuw dat de Omgevingsvergunning en het Winningsplan volgens haar los van elkaar staan. De Omgevingsvergunning gaat puur over de verwerking van het gas op de locatie en het Winningsplan over de gaswinning. Het bezwaar van het verouderde Winningsplan kan daarom volgens het ministerie geen reden zijn om de Omgevingsvergunning te weigeren. Volgens Warffum Alert! is zo’n formalistische redenering onhoudbaar. Verwerking en winning zijn nauw met elkaar verbonden: zonder winning geen verwerking. De eisers riepen de rechter op met een brede en creatieve blik recht te doen aan de belangen van de burgers.

De rechter deed nog geen uitspraak, maar zei te overwegen de zaak “vanwege het complexe karakter” naar een meervoudige kamer door te sturen. Zo niet, dan volgt binnen zes weken uitspraak. Wordt vervolgd.

Namens Warffum Alert!,

Erik de Graaf

Bijlagen:

-        Artikel RTV Noord: Warffumers willen sluiting gasput onder hun dorp (22-1-2019)

-        Artikel Dagblad van het Noorden: NAM schrapte aanscherping gaswinningsplan Warffum  (22-1-2019)

Vrijlating van dienstweigeraar Herman de Man

Het wassende water van Herman de Man las ik rond mijn twintigste, zoals ik met mijn Zeeuwse familieroots alles las over water en overstromingen. De schrijver had een bijzondere naam, vond ik. Driedubbel masculien. Het bleek een pseudoniem. In werkelijkheid heette hij Salomon Herman Hamburger. Sal werd hij genoemd. Hij werd in 1898 geboren in Woerden en groeide op in Benschop en Oudewater. Zijn vader was een joodse marskramer. Vanaf zijn dertiende hielp Sal zijn vader. ’s Avonds ging hij naar de Avondtekenschool in Oudewater of leerde hij Frans en Duits. Na de scheiding van zijn ouders verhuisde Sal met zijn moeder naar Amsterdam. Daar raakte hij bevriend met Jeanne Berkhout, de dochter van Cornelis Berkhout, een geestverwant van Domela Nieuwenhuis. Hij belandde daardoor in kringen van vrijdenkers, anarchisten en pacifisten. Hij deed mee aan hun antimilitaristische propaganda, maar zorgde ervoor dat hij niet van opruien kon worden beschuldigd.

Op 17 januari 1918, in het laatste jaar van de Eerste Wereldoorlog, moest hij zich in Leiden melden voor zijn militaire dienstplicht. Hij weigerde een uniform aan te trekken en belandde in de Leidse militaire gevangenis Gravensteen. Na een half jaar werd hij overgeplaatst naar Fort Spijkerboor, een onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Hij had het er beter naar zijn zin dan in Leiden, omdat hij niet meer in eenzame opsluiting zat. Toch hekelde hij het gevangenisregime in een illegaal gevangeniskrantje als schrikbewind. In november werd Sal Hamburger overgeplaatst naar Scheveningen, waar hij op 18 januari 1919 (vandaag een eeuw geleden) in vrijheid werd gesteld.

In de jaren twintig en dertig bouwde Sal Hamburger als Herman de Man (pas in 1943 nam hij die naam ook officieel aan) zijn literaire oeuvre op, met Het wassende water uit 1925 als hoogtepunt. In 1925 trouwde hij met Eva Kalker. Een jaar later traden ze tot de katholieke kerk toe. Dat hielp niet om in de Tweede Wereldoorlog aan vervolging te ontkomen. Herman de Man ontkwam nog via Frankrijk naar Engeland, maar zijn vrouw en vijf van hun zeven kinderen werden in Auschwitz vermoord. Anderhalf jaar na de bevrijding kwam Herman de Man om bij een vliegtuigongeluk op Schiphol.

Erik de Graaf

In september bezocht ik Fort Spijkerboor, dat nu door Natuurmonumenten wordt beheerd. Op 1 september a.s geef ik er een lezing over gedetineerde Indonesiëweigeraars in het Fort (voor in uw agenda).

Warffum Alert! naar de bestuursrechter

Op dinsdag 22 januari 2019 behandelt de bestuursrechter in Groningen het beroepschrift van acht Warffumers tegen de toekenning van een nieuwe Omgevingsvergunning voor de NAM-locatie Warffum door het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat. De acht worden gesteund door een grote groep bewoners van Warffum, Den Andel en wijde omgeving. Tot aanstaande zondag kunt u uw steun betuigen door een mail met naam en woonplaats te sturen aan: warffum.alert@gmail.com

Warffum Alert! ontstond in het voorjaar van 2017 uit onvrede met de geheimzinnigheid rond de NAM-locatie bij Warffum. Ze streeft ernaar de gaswinning uit het kleine Warffumer Gasveld met onmiddellijke ingang te beëindigen. Ook de winning uit het Groningenveld moet veel sneller dan nu wordt beoogd stoppen. Het is onverteerbaar dat de bewoners van Warffum, Den Andel en omgeving worden blootgesteld aan de effecten van de gaswinning in twee gasvelden.

De behandeling van het beroepschrift van Warffum Alert! dient op dinsdag 22 januari 2019 om 10.30 uur in de Rechtbank in Groningen.

Korte voorgeschiedenis:

* In april 2017 demonstreerden ongeveer vierhonderd bewoners van Warffum, Den Andel en omgeving tegen de gaswinning in grote en kleine gasvelden (zoals onder Warffum), tegen het gebrek aan transparantie door de NAM en voor een soepele schadeafhandeling.

* In juli 2017 publiceerde het Ministerie van EZ (nog zonder Klimaat) een ontwerpbesluit om een Omgevingsvergunning voor de NAM-locatie Warffum te verlenen. Op 10 augustus 2017 diende mr. Jewan de Goede een Zienswijze in namens 357 personen en de Groninger Bodem Beweging. Eind april veegde het Ministerie de bezwaren uit de Zienswijze van tafel en verleende het de definitieve Omgevingsvergunning aan de NAM.

* In juni 2018 stelden acht Warffumers beroep in tegen het besluit van EZK, daarbij actief gesteund door een groot deel van de ondertekenaars van de Zienswijze van een jaar eerder.

In de motivering van het beroep noemen de acht indieners vijf hoofdbezwaren:

* De informatieverstrekking door de NAM is en blijft ver onder de maat. Zelfs na een nadrukkelijk verzoek van B&W van Eemsmond in de zomer van 2017 is er geen voorlichting over de ontwikkelingen en de plannen op de gaslocatie Warffum aan de bewoners van Warffum en omgeving geweest.

* De NAM heeft geen actueel winningsplan voor de gaslocatie Warffum. Momenteel wordt er gas gewonnen op basis van een verouderd Winningsplan uit 2005, dus van ver voor de aardbevingen van Huizinge in 2012 en Zeerijp in 2018. Er wordt daardoor in de vergunning geen rekening gehouden met de actuele risico’s. Overigens heeft de NAM regelmatig een nieuw Winningsplan aangekondigd, maar is daar nooit een vervolg aan gegeven.

* De NAM voldoet niet aan haar zorgplicht, die ze op basis van de Mijnbouwwet heeft. Er is veel bevingsschade in Warffum en omgeving, die wordt veroorzaakt door de ligging van het dorp op het kleine Warffumer Gasveld en aan de rand van het grote Groningenveld. Bewoners ervaren onveiligheid, angst en onzekerheid volgens een recent onderzoek van de Rijksuniversiteit. Dit lijkt ons al voldoende reden om geen Omgevingsvergunning te verlenen.

* De MER-plicht is niet nagekomen. Die plicht geldt bij een gaswinning van gemiddeld 500.000 m3 gas per dag. In Warffum mocht volgens de oude Omgevingsvergunning twee miljoen kuub per dag worden gewonnen, volgens de vernieuwde van 2018 nog “slechts” één miljoen.

* Er heerst onduidelijkheid over te verwachten geluidshinder, omdat niet helder is op welke wijze het laatste gas uit het Warffumer Gasveld gewonnen gaat worden. In de afgelopen jaren wordt regelmatig geluidsoverlast ervaren in de buurt van de NAM-locatie.

Namens Warffum Alert!,

Erik de Graaf

PS: meer blogs over Warffum Alert! kunt lezen door HIER te klikken. Met weer eens een zelfgemaakte foto van een van de spandoeken bij de entrees van Warffum.

Bonuscolumn over de "börgemeester" van Eppenhuizen

Vanmiddag ontmoette ik een echte heer. Heero Forma uit Eppenhuizen. Keurig in het pak, wit overhemd en een stropdas. Tachtig jaar geleden werd hij geboren op de Forma-Elema-Stee tussen Kantens en Eppenhuizen. Na zijn huwelijk in 1967 verhuisde hij twee kilometer van de ouderlijke boerderij naar de rand van Eppenhuizen. Verder bleef hij honkvast.

Iedereen in de wijde omgeving kent Heero Forma. Dat is makkelijker dan andersom, grapte hij. Ze kennen hem van de boerderij, waar hij opgroeide en die hij nog steeds runt in een maatschap met zijn broer en een neef. Zijn vader kocht de boerderij Quatre Bras in het dorp erbij. Vier armen op zijn Frans, genoemd naar de vier wegen die vanuit het kruispunt bij de boerderij vertrekken. Naar Startenhuizen, naar Kantens, naar Zevenhuizen en naar Oldenzijl. Vanuit het centrum van de wereld.

Sinds mensenheugenis zit Heero Forma in besturen. Van de dorpsvereniging tot aan de begrafenisvereniging. Meestal is hij voorzitter. Van de Stichting De Eppenhuizer Kerk is hij dat nog steeds. Enthousiast pakt hij de sleutel van de kerk als ik hem vertel dat ik een rondleiding van hem wil krijgen. Hij vertelt honderduit over het dorp. Over Café Bos, dat al tientallen jaren gesloten is, over de boerderij Quatre Bras en over wie vroeger in welk huis woonde. Bij de kerk aangekomen laat hij de graven van zijn voorvaderen zien. Wolter Forma bijvoorbeeld, die van 1859 tot 1897 in Eppenhuizen leefde. Hij maakte de afbraak van de oude dertiende-eeuwse kerk van Eppenhuizen mee en de bouw van de nieuwe kerk in 1882. In 1975 werd de laatste kerkdienst er gehouden. Daarna verpauperde de kerk een poosje, werd hij opgeknapt door de Eppenhuizer bevolking en later ook nog eens op kosten van de NAM. Tegenwoordig ziet de kerk er picobello uit. Hij wordt gebruikt voor cultuur en gezelligheid en dient als Studio Kalkhoven. Van die fotograaf, u kent hem wel.

Ik bedank Heero Forma hartelijk voor zijn rondleiding. En voor zijn prachtige verhalen. De Börgemeester van Eppenhuizen. Hij blijft ook in de gemeente Het Hogeland gewoon in het ambt.

Erik de Graaf

Otto Kalkhoven maakte een studioportret van Heero Forma . Dit was de laatste aflevering van Op verkenning door Het Hogeland. Het gelijknamige boek is nog te bestellen op onze website.    

Nieuwjaarsochtend op Rottumeroog

In het archief van Guitje Klaassen van Dijk, de voogd van Rottumeroog van 1865 tot 1908, vond ik een paar jaar geleden een ansichtkaart met zijn beste wensen voor het nieuwe jaar. Ook ik wens iedereen een voorspoedig 2019 en hoop “dat ik u nog dikwerf op den Nieuwjaarsdag mag schrijven”.

Eeuwenlang werd het Groningse eiland Rottumeroog in opdracht van rijk en provincie beheerd door de voogden van Rottum. Van 1738 tot 1908 beheerde en heerste de dynastie Van Dijk. Vier achtereenvolgende voogden uit één familie: vader – zoon – kleinzoon – achterkleinzoon. Tot er in 1908 geen opvolger meer was en de eerste Toxopeus aantrad.

Guitje van Dijk was voogd van Rottum van 1865 tot 1908, als vierde en laatste uit de familiedynastie. Met zijn gezin bewoonde hij het voogdhuis op Rottumeroog, samen met een handvol arbeiders in de winter en pakweg drie handenvol in de zomer. Het leven op het eiland was hard voor die noeste werkers. Hard werken in felle zon en striemende regen in de zomer. Harde winden, die het droge zand deden opwaaien. In de herfst en de winter werden die winden woeste stormen, die steeds opnieuw het voortbestaan van het eiland in gevaar brachten. Die stormen waren “zoo hevig dat de koppen op het water wit waayen of dat het te Rottumeroog reeds buldert in de schoorsteen”, schreef Guitje van Dijk in het schrift waarin hij de weersgesteldheden op het eiland bijna vijftig jaar minutieus bijhield.

Erger dan de harde werkdagen en het ruwe weer was het isolement van de arbeiders op het eiland. Zeker in de winter was het geen pretje om op het eiland te leven. Maand in, maand uit, zonder al te veel verzetjes. Gescheiden van de zwijgzame voogd, die met zijn gezin het betere woongedeelte van het voogdhuis bewoonde.

Een van de jaarlijkse verzetjes was op Nieuwjaarsmorgen. Traditioneel trakteerde de voogd dan op boerenjongens. Rozijnen op brandewijn. Bovendien was er voor iedereen een lange Goudse pijp. Op tafel stond een zak met een pond herenbaaitabak, waaruit iedereen vrij mocht roken. De voogd rookte normaal niet, maar maakte op nieuwjaarsdag altijd een uitzondering. Hij stopte de eerste pijp, daarna mochten zijn arbeiders toetasten. Tot aan de jongste knecht toe. De voogd vertelde op nieuwjaarsmorgen verhalen uit het familiegeheugen. Over de stormen die zijn eiland al eeuwenlang teisterden. Over gestrande schepen en verdronken zeelieden. “Tot vijf keer toe werden de glazen gevuld”, schreef de elfjarige Marten veel later over nieuwjaarsdag in 1891, “en voor mij werd de etenskamer met zijn witte muren en de rode tegelvloer steeds mooier en er kwam zelfs beweging in”. 

Erik de Graaf

PS: die elfjarige Marten was Marten Toonder, de latere vader van de striptekenaar. Zijn leven beschreef ik in "Marten Toonder senior. Van eierzoeker tot zeekapitein" (Groningen, 2015).